رشته دکتری روانشناسی سلامت چیست ؟

اگر بخواهم با یک توضیح کوتاه روشن کنم، روانشناسی سلامت چیست، باید بگویم منظور از سلامت اینجا سلامت جسم است. مساله مهم تر روانشناسی سلامت، سلامت جسم است و محل کار اصلی روانشناسان سلامت نه کلینیک بهداشت روان و نه بیمارستان روانی بلکه مطب پزشکان و بیمارستان های عمومی یا بخش های تخصصی بیمارستان ها است. البته همان طور که در بعد اشاره می شود این کاربردها اگرچه مهم اند، اما روانشناسی سلامت به آن ها خلاصه نمی شود. گاهی روانشناسی سلامت در خانه افراد نرمال، و در توصیه های پزشکی تلویزیون به بهبود سلامت کمک می کند. وقتی در دکتری روانشناسی سلامت تحصیل می کنید از شما انتظار می رود به همان اندازه و بلکه بیشتر از آنکه به سلامت روان افراد علاقه مند هستید به سلامت جسم آنها نیز علاقه داشته باشید. مسأله شما اینجا این نیست که انسان ها چرا به مشکلات روانی مبتلا می شوند، بلکه مسأله این است که چه عوامل روانی در ابتلای افراد به بیماری جسمی نقش دارند.

منظور از سلامت اینجا سلامت جسم است.

مثلا اگرچه عامل اصلی سرماخوردگی گروهی از ویروس ها است و با رعایت های بهداشتی تا حدود زیادی می توان از ابتلا به این بیماری جلوگیری کرد، اما پژوهش ها نشان داده اند هنگامی که واقعا عفونت به ویروس برای افراد اتفاق می افتد، از بین افراد آلوده، افرادی که استرس بیش تری را تجربه می کنند بیش تر علائم بالینی بیماری را نشان می دهند. توجه کنید که در دیدگاه های مدرن روانشناسی سلامت، نقش عوامل زیستی به هیچ وجه نادیده گرفته نمی شود، اما نقش عوامل روانی نیز مد نظر قرار می گیرد.

اگر بخواهیم بعد از مقدمه تصویری دقیق تر از روانشناسی سلامت ارائه دهیم می توانیم بگوییم روانشناسی سلامت حداقل در سه حوزه به کار می آید. حوزه اول مربوط به باورها، رفتارها، و تغییررفتارهایی است که با سلامت مرتبط اند. همه ما در مورد سلامت ایده هایی داریم. چه قدر معتقیدم ورزش به سلامتی کمک می کند؟ نظر ما راجع به سیگار یا الکل چیست؟ و یا هنگام خوردن چه قدر به غذاهایی که می خوریم توجه می کنیم. همه این ها برای سلامت ما مهم هستند (توجه کنید سلامت جسم). در کنار این ها رفتارهای جنسی و رفتارهای دیگر مرتبط با سلامت نیز مهم به نظر می رسند. اگر کمی فکر کنید می بینید حوزه بسیار گسترده ای می شود. اگر تعریف مدرن روانشناسی را علم مطالعه، پیش بینی و کنترل رفتار و ذهن بدانیم، آن وقت اهمیت روانشناسی سلامت در حوزه نخست مشخص می گردد. از کنار دو حوزه دیگر سریع تر می گذریم: بیمارشدن و تجربه بیماری. نه تنها مهم است بدانیم عوامل روانی در ابتلای ما به بیماری ها چه نقشی دارند، بلکه هنگامی که افراد به یک بیماری جسمی مبتلا می شوند نیز، عوامل روانی در تجربه آن ها و نحوه کنارآمدن آن ها با بیماری مؤثر اند و در سطحی وسیع تر می توانند در کنار تیم پزشکی در فرایند درمان یا همکاری با تیم پزشکی نیز مؤثر باشند. و فراتر از آن صرف نظر از بیمار، باورها، نگرش ها، و بازخوردهای همراهان و خویشاوندان بیمار چگونه شکل می گیرند و چه اثری بر آن ها یا بیمار دارند.

در دیدگاه های مدرن روانشناسی سلامت، نقش عوامل زیستی به هیچ وجه نادیده گرفته نمی شود

یک روانشناس سلامت در ایران با چه مشکلاتی رو به رو است ؟

همه آنها که در رشته روانشناسی و رشته های مرتبط فعالیت می کنند می دانند که کار بالینی و پژوهشی در این رشته بدون چالش نیست. یکی از دلایل این مشکلات جوان بودن روانشناسی در ایران است. برای اینکه دید مجملی از مشکلات روانشناسی سلامت به دست آورید کافی است توجه کنید که روانشناسی سلامت یک گرایش خیلی جوان است از روانشناسی که خود جوان است. علاوه بر این اگر اندازه گیری را جزء اساسی پژوهش های کمی بدانیم انجام این پژوهش ها در روانشناسی سلامت مشکل تر است، چراکه برای اندازه گیری سازه های روانشناختی تا حدودی می توان از خودگزارشی و روش های مداد-کاغذی (پرسشنامه) استفاده کرد. اما اندازه گیری سلامت جسمانی با این روش ها کم تر امکان پذیر است. ما می توانیم تا حدودی از افراد بپرسیم که چه قدر مضطرب اند اما افراد نمی توانند فشار خون خود را گزارش کنند و اگر از افراد بپرسیم در سال گذشته چندبار سرما خورده اید، چه قدر می توانیم اطمینان داشته باشیم که تعداد سرماخوردگی را درست به یادآورده اند؟

به همین دلیل پژوهش هایی که در حوزه روانشناسی سلامت انجام می شوند بسیاری اوقات تکنولوژی های پیشرفته تری نسبت به روانشناسی دارند و بیشتر مستلزم کار بالینی اند. به عنوان مثال روش ایجاد زخم کوچک برای بررسی فعالیت سیستم ایمنی، روش های ایمونو اسی برای به دست آوردن هورمونها یا سایر مواد در نمونه خون، یا انواع آزمایشات خون، یا دستگاه های متحرک اندازه گیری تحرک یا فشار خون و ضربان قلب. وقتی می بینید که مثلا پژوهشی انجام شده و با استفاده از این تکنولوژی های پیشرفته ارتباط بین رضایت زناشویی و فشارخون را بررسی کرده ممکن است هم هیجان زده شوید و هم دلسرد بابت اینکه امکانات انجام چنین پژوهش هایی را در ایران نداشته باشید. با این حال زیاد ناامید نشوید. هنوز بعضی از پژوهش ها در حوزه روان شناسی سلامت که در مجله های قوی مانند مجله روانشناسی سلامت انجمن روانشناسی آمریکا چاپ می شوند، تنها با پرسشنامه یا روش های دیگر خود گزارشی انجام می شوند.

در حوزه بالینی نیز مشکلاتی وجود دارد.

برخی سرفصل های دکتری روانشناسی سلامت (مطابق برنامه گروه روانشناسی دانشگاه تهران)

• مباحث عمومی روانشناسی سلامت
• روانشناسی اعتیاد
• سازگاری با بیماری طبی
• روش تحقیق پیشرفته
• استرس
• روانشناسی سلامت و خانوده

برخورد جامعه پزشکی با روانشناسان سلامت چگونه است؟

رویکرد پزشکان در ایران نسبت به روانشناسی سلامت متفاوت است. بعضی از آن ها دیدگاه بازی دارند و حتی علاقه مند به کار با روانشناسان هستند و افرادی را که مشکلات روانی مرتبط با بیماری جسمی دارند به روانشناسان ارجاع می دهند، اما بعضی دیگر جایگاهی برای این رشته قائل نیستند و تأکید بر علم پزشکی با ترادیسیون مشخص خودش را کافی می دانند.

تفاوت رشته روانشناسی سلامت با سایر رشته های مرتبط با سلامت یا روانشناسی

تفاوت رشته روانشناسی سلامت با روانشناسی بالینی در چیست؟

تفاوت اصلی در این است که دغدغه رشته روانشناسی سلامت، سلامت در معنای عام است. در این برداشت لزوما تفکیکی میان سلامت جسم و روان گذاشته نمی شود، اما در مجموع تأکید روی سلامت جسم است

این درحالی است که روانشناسی بالینی بیش تر متمرکز بر درمان بیماری ها، اختلالات یا مشکلات روانی است، هر چند ممکن است در ریشه یابی این اختلالات دیدگاه زیستی را در نظر بگیرد.

به هر حال علاوه بر اینکه رشته ای به نام روانشناسی بالینی سلامت وجود دارد که هدف آن کار بالینی برای مداخله در رفتار بیماری و یا وضعیت روانی افراد بیمار است، در حال حاضر بسیاری از فارغ التحصیلان دکتری روانشناسی سلامت در حوزه روانشناسی بالینی فعالیت می کنند و از این نظر منعی وجود ندارد. بگذارید جواب این سوال را به یک مثال بالینی خاتمه دهم. فرض کنید یک فرد در خانواده دچار نوعی درد مزمن است، روانشناسی سلامت می تواند هم در این زمینه مداخله کند که فرد به دستورات پزشکی اهمیت دهد و انگیزه برای رفتار سالم پیدا کند (مثلا انجام ورزش یا مصرف کلسیم) و هم می تواند این را بررسی کند که پدیده درد چه اثری بر روابط این فرد با خانواده و نحوه تعامل آن ها با او دارد. آیا وقتی او درد خود را بیان می کند، آن ها چه بازخوردی می دهندو نوع بازخورد آن ها چه تأثیری در احساس ناراحتی روانی بیمار، یا تجربه درد بیمار خواهد داشت.

یک مثال کاربردی از دنیای واقعی برای روانشناسی سلامت

بگذارید برای آشنایی بیش تر شما با روانشناسی سلامت یک مثال از دنیای واقعی بیاورم. کلی مک گونیگال در یک سخنرانی در TED در مورد دو رویکرد سنتی و جدید به مطالعات استرس بحث می کند. تا کنون این طور تصور شده است که استرس به طور کلی خطر بیماری ها و مرگ زودهنگام را افزایش می دهد اما پژوهش های جدید نشان می دهند که خود این باور که "استرس مضر است" می تواند با افزایش خطر مرگ زودهنگام همراه باشند. در واقع یک پژوهش نشان داده است که در افرادی که چنین باوری ندارند، عملا ممکن است ارتباطی بین میزان تجربه استرس و خطر سلامت وجود نداشته باشد.

یک موضوع جنجالی روانشناسی سلامت: اگر به استرس به عنوان افزایش انرژی و آماده سازی نگاه کنیم، ممکن است دیگر خطری برای سلامتی نداشته باشد.